کلیتی درباره حمام شیخ بهایی و رازهای جذاب آن

شیخ بهایی، یکی از بزرگترین دانشمندان عصر صفوی بود که در علوم مختلف بی‌نظیری مهارت داشت و اقدامات برجسته‌ای در زمینه مهندسی و معماری انجام داد.

از جمله اقدامات برجسته او، معماری مسجد امام در اصفهان و ساخت حصار مقدس نجف، ساخت ساعت آفتابی در حرم امام رضا (ع) و به خصوص حمام شیخ بهایی است که به او نسبت داده می‌شود. اگر شما علاقه‌مند هستید تا بیشتر درباره حمام شیخ بهایی و راز گرم شدن آن بدانید، همراه ما در این بخش از نمناک باشید.

مکان حمام شیخ بهایی در کجا قرار دارد؟

حمام شیخ بهایی در شهر اصفهان، خیابان عبدالرازق، کوچه شیخ بهائی واقع شده است. این حمام، طبق دستور شاه عباس اول در دوران صفوی و در سال 1025 قمری توسط شیخ بهائی ساخته شده است. حمام شیخ بهایی با شماره 2063 در تاریخ 29 تیر 1377 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است و تا 20 سال پیش همچنان به عنوان یک حمام در استفاده بوده است.

چرا حمام شیخ بهایی با سایر حمام‌ها تفاوت دارد؟

در گذشته، حمام‌های عمومی بسیاری وجود داشتند که هر کدام دارای معماری جذاب و زیبای خود بودند و معماری آنها در هر دوره با دوره دیگری تفاوت داشت. اما تنها تفاوت حمام شیخ بهایی با سایر حمام‌ها محدود به نوع معماری آن نیست.

از نظر کلی، حمام شیخ بهایی مانند سایر حمام‌های ایرانی است و دارای دو سربینه مردانه و زنانه است. در داخل حمام، استخر، چندین خزینه و آب‌انبار قابل مشاهده است. اما حمام شیخ بهایی شاخه‌های خاصی دارد و با استفاده از آتش دان و مخزن متفاوت، به یک ساختمان با معماری جالب تبدیل شده است.

سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی آن را خاص و متفاوت کرده است. در این حمام، آب خزینه به‌صورت بدون مصرف انرژی مستقیم گرم می‌شود و در گذشته، آب حمام تنها توسط یک شعله شمع به جوش آمد. البته در حال حاضر این شمع‌ها منسوخ شده‌اند. سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی از قوانین فیزیک و شیمی بهره‌برداری کرده و به عنوان یک شاهکار مهندسی محسوب می‌شود.

راز گرم شدن حمام شیخ بهایی تنها با یک شمع چیست؟

استادان هنوز به‌طور کامل نتوانسته‌اند راز گرم شدن مداوم شمعی که مخزن حمام را گرم می‌کند را حل کنند، اما فرضیاتی ارائه کرده‌اند که آشنایی با آنها جالب است.

یکی از فرضیات مطرح شده توسط دانشمندان، استفاده از بیوگاز برای گرم شدن مخزن بزرگ حمام است. در نتیجه تحقیقات فراوانی که در این زمینه انجام شده است، دانشمندان به یک سیستم لوله‌کشی سفالی زیرزمینی در نزدیکی آبریزگاه مسجد جامع و حمام رسیده‌اند.

با مشاهده این سیستم لوله‌کشی سفالی، دانشمندان احتمال می‌دهند که این سیستم لوله‌کشی سفالی زیرزمینی با استفاده از مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت می‌کند. با توجه به محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.

با بررسی‌های باستان‌شناسی در این منطقه، مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان به وسیله لوله‌های جمع‌آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است. در کشورهای پیشرفته امروزی، برای تولید سوخت از طریق فاضلاب، از گازی به نام بیوگاز استفاده می‌شود.

روغن عصارخانه به عنوان تامین کننده سوخت حمام
بعضی افراد این نظر را دارند که روغن عصارخانه ممکن است تامین کننده سوختی برای حمام باشد. زیرا نزدیکی یک عصارخانه به حمام مشاهده شده است که در آن از دانه‌های گیاهی روغن استخراج می‌شده است.

اما این احتمالات به اندازه کافی قاطع نبودند، زیرا مهمترین عاملی که حمام را اسرارآمیز می‌کند، گرم شدن آن توسط یک شعله است که هنوز علت دقیق آن کشف نشده است.

منبع آب حمام شیخ بهایی ساخته شده از طلا

یک مخترع از مشهد با هدف کشف راز حمام شیخ بهایی، حمام را شبیه‌سازی کرد. نتایج تحقیقات این مخترع نشان داد که منبع آب حمام شیخ بهایی از طلا ساخته شده بود. طلا به عنوان یکی از رساننده‌های حرارت، به عنوان فلزی با قابلیت انتقال گرما برجسته شناخته می‌شود و قادر به تولید انرژی زیادی با حرارت کم است.

شیخ بهایی برای جلوگیری از سرقت منبع آب، که از طلا به عنوان یک فلز ارزشمند ساخته شده بود، راز آن را به مهر باقی گذاشت. در شبیه‌سازی‌های انجام شده، به دلیل عدم دسترسی به طلا، از مس استفاده شده است که در حمام‌های خانگی نیز قابل استفاده است و منجر به صرفه‌جویی 30 درصدی در مصرف سوخت می‌شود.

این مخترع پس از شبیه‌سازی حمام، دو نشان طلای سوئیس در سال 2006 و مدال طلای مسکو در سال 2007 را به دست آورد.

مرمت و بازسازی حمام شیخ بهایی

حدود 30 نفر مالک حمام شیخ بهایی بودند، اما پس از خرید آن توسط مؤسسه میراث فرهنگی اصفهان، به املاک آن تبدیل شد. از نظر تاریخی، هیچ شواهدی بر وابستگی این حمام به شیخ بهایی وجود ندارد، علاوه بر این، این حمام در یک محله قرار دارد که سایر آثار مرتبط با شیخ بهایی مانند عصارخانه شیخ بهایی (جماله) و خانه شیخ بهایی و غیره نیز در همان محله واقع شده‌اند.

حمام شیخ بهایی در طول زمان آسیب‌های قابل توجهی را تحمل کرده است، به طوری که در سال ۱۳۸۶ (مطابق با سال ۲۰۰۷ میلادی) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

علت خاموش شدن شمع در حمام چیست؟

در گذشته، آب دیگ‌های حمام با استفاده از شعله شمع به جوش می‌آمد. اما در حال حاضر، این سیستم عملی نیست و دیگ‌ها برای جوشاندن آب از روش‌های دیگری استفاده می‌کنند. این اتفاق به دلیل تخریب بخشی از سازه اصلی شمع توسط برخی از محققان خارجی در دوره‌های صفویه و قاجار رخ داده است و پس از آن شمع خاموش شده است.